A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

 Stowarzyszenia i koła literackie 

Oprócz wspomnianego już wyżej Związku pisarzy i dziennikarzy rosyjskich w Czechosłowacji, będącego organizacją stricte zawodową, rosyjska emigracja literacka w Czechosłowacji mogła poszczycić się kilkoma ważnymi stowarzyszeniami i kołami literackimi ⁶⁵. Miały one różnorodny charakter: od rzeczywistych stowarzyszeń i kół literackich po regularnie odbywające się i otwarte dla wszystkich spotkania z literaturą i sztuką.

Daliborka 

Koło to, powstałe latem 1924 roku, wzięło swoją nazwę od nazwy kawiarni, mieszczącej się na rogu ulic Badeního i Na Valech, gdzie początkowo zbierali się przedstawiciele rosyjskiej Pragi literackiej. Kawiarnia ta była również miejscem sporadycznych spotkań poetów czeskich, o czym w swoim wierszu Výzva přátelům informuje Vitezslav Nezval: 

Jdeme dlouhou oklikou do kavárny Daliborky
Dole v rohu u kulečníku dává si zelený absint 
Dlouho recituje básně 
Jeho hlava nazad zvrácená ...

Założycielami koła byli W.A. Amfiteatrow-Kadaszew, P.A. Kożewnikow, S.K. Makowskij i D.N. Kraczkowskij. Na spotkaniach czytano i omawiano utwory literackie praskiej, i nie tylko praskiej, emigracji, urządzano odczyty i spotkania kulturalne z udziałem inteligencji czeskiej, oceniano przekłady literatury czeskiej na język rosyjski. Niezwykle ważną rolę pełniła Daliborka w życiu młodych twórców rosyjskich; dzięki pozytywnej opinii członków koła, młodzi twórcy mieli możliwość szerszej prezentacji własnych utworów w wydawnictwach emigracyjnych, jak również w obcojęzycznych periodykach literackich, głównie czeskich i niemieckich. Dzięki Amfiteatrowowi-Kadaszewowi nawiązano również cenne kontakty z Pustelnią poetów. 

Istotny wydaje się fakt, iż Daliborka nie reprezentowała określonej linii programowej (artystycznej, czy tym bardziej politycznej), będąc wolnym stowarzyszeniem twórców, dającym nieograniczone możliwości autoprezentacji. Podobny, otwarty charakter miał stosunek uczestników koła do literatury radzieckiej; starano się możliwie najlepiej poznać literaturę sowieckiej Rosji, uchwycić i docenić jej najbardziej wartościowe zjawiska.

Вторники Воли России

W redakcji gazety Воля России odbywały się (od 1926 roku) wtorkowe spotkania literackie, na których czytano i interpretowano utwory początkujacych autorów, organizowano spotkania poświęcone twórczości uznanych literatów rosyjskich (miedzy innymi Bablowi, Leonowowi, Cwietajewej), omawiano najistotniejsze wydarzenia literackie i kulturalne w Europie. Wśród uczestników spotkań wymienić należy redaktora literackiego pisma M. Słonima (był moderatorem wielu spotkań), S. Postnikowa, N. Mielnikową-Papoušek i poetę W. Lebiediewa. Poza Lebiediewem, który należał do praskiego Skita (o Pustelni poetów patrz niżej), stałymi gośćmi wtorkowych spotkań byli również inni członkowie tego koła (A. Eisner, A. Wojewodin, A. Fotinski, S. Naljancz, prozaik W. Fiedorow) oraz wielu uczestników Daliborki. W roku 1928 spotkania wtorkowe stały się czymś na kształt praskiej filii, założonego przez M. Słonima w Paryżu klubu młodych literatów Кочевье, dzięki czemu możliwe stały się płynne kontakty młodych poetów i prozaików rosyjskich mieszkających w dwóch, oddalonych od siebie centrach diaspory. 

Збраславские пятницы 

W leżącym niedaleko Pragi Zbrasławiu odbywały się sobotnio-niedzielne spotkania kulturalne praskich emigrantów. Czytano na nich referaty, utwory literackie, urządzano inscenizacje teatralne. Nierzadko organizowano również koncerty muzyki rosyjskiej, zdarzały się gościnne występy chórów i pojedyńczych solistów. Udział w Zbrasławskich Piątkach brali nie tylko literaci i krytycy, spotykali się tam także wybitni naukowcy rosyjscy oraz zwykli emigranci, robotnicy. Spotkania te miały więc znacznie szerszy charakter, zbliżały i scalały praską emigrację. Częstymi gośćmi tych spotkań byli także Czesi. Podobne spotkania odbywały się również w podpraskich Černošicach, Řevnicach, Všenorach i Mokropsach. Ich znaczenia dla życia i charakteru Rosyjskiej Pragi nie można przecenić. Dynamizm, charyzma organizatorów tych spotkań, aktywność i swego rodzaju wierność uczestników oraz serdeczna atmosfera wzbogacały nie tylko duchowe życie emigrantów, lecz także współtworzyły obraz wielokulturowego miasta nad Wełtawą. 

Скит поэтов

Powstanie Pustelni poetów ⁶⁶ związane jest nieodłącznie z osobą jej założyciela i duchowego opiekuna – Alfreda Bema, który przez cały okres istnienia Pustelni (1922-1940) prowadził spotkania literackie i redagował cztery, wydane w latach 1933-1937 zbiory poetyckie ⁶⁷. Nie bez znaczenia dla młodych twórców, członków Pustelni była również jego niezwykle przenikliwa krytyka, ukazująca się na łamach emigracyjnych pism i gazet ⁶⁸, dzięki której mieli oni doskonałą możliwość zaistnienia w świadomości czytelników w innych państwach rosyjskiej diaspory w Europie (głównie w Niemczech, Francji i Polsce). Prócz regularnie odbywających się spotkań literackich, na których młodzi twórcy prezentowali swoje utwory i koncepcje artystyczne, członkowie koła mieli możliwość kształtowania swojego warsztatu poetyckiego, poznawali historię literatury rosyjskiej, studiowali poetykę, analizowali utwory literackie. 

Jak podaje Postnikow ⁶⁹, Pustelnia tworzyła sobą coś na kształt hermetycznie zamkniętej wokół własnej poezji i prozy społeczności twórców, która podczas swoich spotkań zazwyczaj niechętnie otwierała swoje podwoje przypadkowej publiczności. W ciągu niespełna dwudziestu lat przez Pustelnię przewinęło się około pięćdziesięciu młodych poetów i – zaledwie – kilku prozaików. De facto Pustelnia wykształciła kilka generacji twórców; niektórzy z nich nawet wzajemnie się nie znali. Do najbardziej wyraźnych osobowości koła zaliczyć należy W. Lebiediewa, S. Rafal’skiego, T. Ratgauz, E. Czergincewą, A. Gołowiną, prozaika W. Fiodorowa oraz wstępujących do Pustelni w latach trzydziestych – N. Terleckiego i I. Bem (córkę A.L. Bema) ⁷⁰. Prozaicy Nikołaj Terlecki oraz Aleksander Klimentjew stali się po roku 1945 pisarzami czeskimi ⁷¹. 

Warto podkreślić, iż ukierunkowana działalność Pustelni, jak również twórczość młodych praskich poetów, w znacznym, o ile nie w wiodącym stopniu przyczyniła się do tego, iż w emigracyjnej poezji rosyjskiej międzywojennego dwudziestolecia, zaczęto mówić o szkole praskiej, którą nie bez powodu przeciwstawiano bardziej konserwatywnej szkole paryskiej.

[65] Mniejsze koła sympatyków i twórców istniały także w innych miastach Czechosłowacji, jednak ich rola i znaczenie nie upoważnia do zagłębiania się w tę tematykę. Najważniejsze z nich założone zostały oczywiście w Pradze, stąd naturalnym wydaje się być fakt, iż to one właśnie odegrały w życiu emigracji rosyjskiej w czechosłowacji rolę najistotniejszą.

[66] Pierwsze spotkanie członków koła odbyło się 26 lutego 1922 r. Na temat historii i działalności koła szczególnie godne polecenia jest wnikliwe studium praskiej badaczki L. Beloševskiej – Beloševskaja, L./ Белошевская, Л.: Пражский „Скит”: попытка реконструкции. [in:] Rossica, 1996, č. 1.

[67] Скит: стихи и проза: 1/но. 3, под ред. В.М. Лебедева, В.В. Морковина, Прага 1933; 2/но. 4, под ред. А.С. Головиной, В.В. Морковина, Э.К. Чергинцевой, Прага 1934; 3/но. 6, под ред. Н.Е. Андреева, Т.В. Тукалевской, Прага 1936; 4/но. 9, под ред. Е.С. Гессена, Э.К. Чергинцевой, Прага 1937. 

[68] Bem publikował początkowo swoje eseje literatackie na łamach berlińskiego pisma Руль od 15.04.31 (No. 3156) do 08.10.31 (No. 3304) - objął miejsce po zmarłym Ajchenwaldzie. Po zamknięciu pisma, rozpoczął współpracę z redakcją warszawskiego pisma Молва (od 02.10.32 do 21.01.34), a następnie z – również ukazującym się w Warszawie – tygodnikiem Меч (od No. 1-2, 1934 – numer nie datowany, następny artykuł ukazał się 17.06.34 – aż do 22.01.39). We wszystkich tych pismach A.L. Bem był członkiem redakcji i ich stałym współpracownikiem. W roku 1996 w Pradze nakładem Instytutu Słowiańskiego ukazał się zbiór wszystkich esejów opublikowanych przez A.L. Bema. Patrz: Бем, А.Л.: Письма о литературе/Dopisy o literatuře. Praha: Euroslavica 1996. Ponadto publikował także na łamach paryskich gazet i czasopism. 

[69] Постников, П.С. (ed.): Русские в Праге, Прага 1928, s. 135-136. Autorem szkicu Скит поэтов jest najprawdopodobniej A. Bem. 

[70] Por.: Veber, V. (ed.): Op. cit., s. 56. Oprócz wymienionych twórców, w Pustelni poetów uczestniczyli także A. Turincew, D. Kobjakow, I. Tideman, N. Bolescis (pseud., prawdziwe nazwisko D’ziewanowskij), A. Wojewodin, W. Morkowin, A. Eisner, K. Nabokov (brat V. Nabokova) i in. Szczegóły patrz w przytoczonej wyżej pracy L. Beloševskiej. 

[71] Najbardziej znanym pisarzem czeskim z dwójki wymienionych jest oczywiście Aleksander Klimentjew (Alexandr Kliment) - autor głośnej powieści Nuda v Čechach (Toronto: 68' Publishers 1979; Praha: Československý spisovatel 1990).

top