A.R. Mochola  Kultura i hipertekstualizm 

 Typologia hipertekstów 

Michaił Viesel w swojej pracy zatytułowanej Поздние романы Итало Кальвино как образцы гипертекста ¹⁴ dokonuje następującej klasyfikacji hipertekstów:

• Artystyczne – nieartystyczne. Zdecydowana większość hipertekstów nie jest tekstami artystycznymi. Wśród tekstów drukowanych są to przede wszystkim encyklopedie, słowniki (szczególnie słowniki encyklopedyczne), bazy danych telefonicznych (por. Panorama Firm, BMB Bank ¹⁵ i in.), wszelkiego rodzaju instrukcje obsługi, zbudowane na zasadzie „aby wykonać tę operację patrz strona ...” (np. Wprowadzenie do Microsoft^®Windows^®95-2000, czy też klasyczny system pomocy wbudowany do tego systemu operacyjnego Windows^®Help Compiler – zasłużenie wywołujący u korzystających z jego usług poczucie zniechęcenia i irytację –, podobnie instrukcje wewnątrz formularzy podatkowych itp.). Hipertekstami są również – a nawet przede wszystkim – wszelkie prace i rozprawy naukowe, gdzie rolę hipertekstowego odsyłacza stanowi klasyczny przypis. Jako wewnętrzny hipertekst możemy traktować również bibliografię takich prac, stanowiącą zbiór odsyłaczy do kolejnych naukowych hipertekstów. 

• Hiperteksty izolowane i sieciowe. Najbardziej znanym hipertekstem artystycznym jest bezwątpienia Afternoon Michaela Joyce’a, dostępny dziś na płycie CD-ROM, co oczywiście ogranicza go ze względu na pojemność nośnika (standardowo 650MB) oraz ze względu na dostępność dla jedynie jednego czytelnika (pomijamy tu sytuację prezentacji hipertekstu na serwerze sieciowym dla więcej niż jednego stanowiska komputerowego). Istnieją jednak sieciowe hiperpowieści, które nie tylko dostępne są szerokiej rzeszy czytelników (w tym samym czasie), lecz także zdolne są łączyć się z innymi hiperpowieściami tworząc istny labirynt. Taki charakter nosi między innymi wspomniany już serwis The Electronic Labyrinth, Eastgate ¹⁶, niewybredne SixSexScenes (a novella in hypertext by Adrienne GreenHearth) ¹⁷ i in. Na szczególną uwagę w tym kontekście zasługuje cyklopiczny projekt Michaiła Epsteina zatytułowany Книга книг ¹⁸, pomyślany jako zbiór pomysłów nienapisanych książek (идеи ненаписанных книг), z których skorzystać może dosłownie każdy.

Sam Epstein tłumaczy powstanie Księgi Ksiąg następująco:

Книга Книг - собрание альтернативных идей в гуманитарных областях: философии, этике, лингвистике, теории культуры. Эти идеи иллюстрируются отрывками из книг, где они впервые вводятся в употребление, бросая вызов господствующим теориям и общепринятым терминам. Основной мотив, породивший такое множество „иномыслящих” текстов во второй половине ХХ века, и именно в России: история зашла в тоталитарный тупик, но при этом двигаясь вполне последовательно, воплощая логику саморазвивающихся понятий, от Платона и Аристотеля до Гегеля и Маркса... Нужны альтернативные понятия, чтобы сбить историю с ее мерного шага, нужны интервенции „другого мышления”, даже „безумного мышления”... Так развертывается целый веер альтернативных наук, вер, искусств, языковых моделей... Альтернатива не предполагает устранения данного, а только возможность иного. Это мышление не в модусе „не” или „против”, нo в модусе „и” и „или”. „А также что-то еще, совсем другое”. (...) Книга Книг - это своего рода словарь альтернативного мышления, собрание странных, нетрадиционных, непринятых или отринутых, проклятых или безумных идей, которые по каким-то причинам не были реализованы в истории науки, философии, религии, но имеют шансы реализоваться в будущем ¹⁹.

• Wyłącznie lektura – lektura z komentarzem/komentarzami – lektura-pismo (lecture-reécriture). Lektura z komentarzem jest najczęściej spotykanym sposobem istnienia hipertekstu w sieci. Czytelnik ma możliwość wyrażenia własnej opinii na temat przeczytanego tekstu (a także obejrzanych obrazów, fotografii, wysłuchanych utworów itp.) w tzw. księdze gości [guestbook]. Niektóre guestbooki stają się na tyle rozrośnięte i poprzeplatane wewnątrzstrukturalnymi nićmi, iż niektórzy obserwatorzy fenomenu mówią dziś o nowym gatunku twórczości hipertekstualnej siecioraturze w większości przypadków bardzo nierównej stylistycznie i – w rezultacie – niezbyt wysokiego lotu. Podobnie funkcjonują tzw. grupy dyskusyjne IRC. 

Hiperteksty oparte na formule lektura-pismo dzielą się na dwie zasadnicze grupy:

• Projekty jednego autora – projekty twórczości kolektywnej. Projekt jednego autora realizowany jest wyłącznie przez niego, bez możliwości dostępu kogokolwiek z zewnątrz. W sieci realizacją tego typu projektów są m.in. strony literackie autorów prezentujących własną twórczość – z reguły nie publikowaną w formie książkowej – w postaci wielotekstowego labiryntu. Dostęp do projektów kolektywnych mają dosłownie wszyscy. Często spotykana jest sytuacja, w której projekt jednego autora konstruuje wirtualnego autora tekstu, wymyśloną, fikcyjną postać, posiadającą – prócz postaci występujących w tekście – własne autonomiczne słowo (w rozumieniu Bachtina). Takim hipertekstem są wspomniane już SixSexScenes, których autorem jest na wpół fikcyjna Adrienne GreenHearth ²⁰. Tego typu konstrukcja narracyjna nie jest oczywiście z punktu widzenia literatury niczym nowym; znana jest chociażby z Opowieści Gordona Pyma Edgara Allana Poe, Pale Fire Nabokova ²¹, czy też puszkinowskich Opowieści Biełkina. Podobnie należy traktować słynną nowelę Jorge Luísa Borgesa Pierre Menard, autor Don Kichota. Ostatnią opozycję typologiczną tworzą hiperteksty aksjalne i dyspersywne. 

• Hiperteksy aksjalne, to – według Viesela – teksty pozbawione intrygi, lecz z trudem, jeśli w ogóle, poddające się kombinatorycznej lekturze. Najczęściej są to teksty literackie, posiadające typowo książkową budowę np. Decameron Bocaccia, stanowiący tym samym ogniwo pośrednie pomiędzy książką Gutenberga a elektronicznym hipertekstem. 

• Hiperteksty dyspersywne nie posiadają z kolei jasno wyrażonej osi narracyjnej – dyskurs dyspersywny – pozbawione są genetycznie początku i końca, rozumianych jako kategorie modelujące – lektura może być rozpoczęta i zakończona w dowolnym miejscu, bez naruszania integralności hipertekstu (por. np. Pale Fire Nabokova). 

Jak widać typologia hipertekstu opiera się na kilku różnych cechach dystynktywnych przedmiotu, czyniąc możliwym kwalifikację jednego hipertekstu do kilku grup typologicznych jednocześnie. Nie może być ona jednakże uznana za w pełni zadowalającą, pod względem merytorycznym ze względu na jej wewnętrzne rozchwianie, widoczne szczególnie w podziale artystyczne – nieartystyczne.

[14] Patrz przypis 11. 

[15] Patrz: http://www.bmb.pl. [16] Patrz: http://www.eastgate.com. 

[17] Patrz: http://www.altx.com/hyperx/sss/index.htm. 

[18] Patrz: http://www.emory.edu/INTELNET/kniga_knig.html. 

[19] Эпштейн, M.: Из тоталитарной эпохи - в виртуальную. К открытию Книги Книг. (17.04.98) na: http://www.russ.ru:8083/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm 

[20] Patrz przypis 18. 

[21] Patrz przypis 27 i następne. 

top