A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

 Внутри и вне России 

Problem literatury sowieckiej niepokoił emigrantów w takim samym stopniu jak problem generacyjny. Właściwie poza Pragą, która od samego początku swojego istnienia nie tylko nie broniła się przed stwierdzeniem faktu istnienia rosyjskiej literatury w Sowdepii, ale też w sposób dojrzały analizowała ją i wskazywała na najbardziej wartościowe zjawiska literackie po tamtej stronie, emigracyjne środowiska literackie i krytyczno-literackie konsekwentnie odmawiały literaturze radzieckiej statusu rosyjskości. Wychodząc z pozycji urażonego patriotyzmu, emigracja nie potrafiła przez dłuższy czas przyznać, choć dziś może się to wydawać banalne, iż literatura radziecka jest w takim samym stopniu rosyjska, co literatura powstająca na emigracji. Oczywiście nie było błędem twierdzenie, że rosyjska emigracja literacka jest spadkobiercą, dziedzicem rosyjskiej tradycji literackiej i kulturalnej, jednak w ustach krytyków twierdzenie to dalekie było od jakiegokolwiek obiektywizmu. Za parawanem literatury zbyt często i na dodatek zadziwiająco nieumiejętnie, skrywała się polityka i historia. 

Nic dziwnego zatem, iż tacy krytycy literaccy jak Bem i Słonim, którzy poświęcali swoją uwagę literaturze radzieckiej, chwaląc w dodatku tych czy innych pisarzy i poetów, postrzegani byli jako odstępcy, czy nawet zdrajcy ideałów prawdziwej literatury rosyjskiej ³¹. Zarzuty literackich konserwatystów wydają się być jednak mocno przesadzone. Prascy krytycy - i to należy podkreślić - dostrzegali nie tylko to, co w literaturze radzieckiej jest dobre, a co złe, lecz w sposób przenikliwy i dojrzały (wolny od pozaliterackich sympatii i sentymentów) dostrzegali konsekwencje rozłamu literatury rosyjskiej (szczególnie w drugiej połowie lat dwudziestych) dla całości rosyjskiej i europejskiej kultury:

Если прежде приходилось отстаивать мнение, что самое деление русской литературы на советскую и эмигрантскую неверно, что существует единая русская литература, идущая своими особыми путями, то сейчас, как это не тяжело признать, приходится стать на иную точку зрения. За последнее время все резче и резче обозначается уже подлинный разрыв между литературой подсоветской и литературой зарубежной. Я склонен этот разрыв оценивать, как большое несчастье, последствия которого могут оказаться очень болезненными для нашей культуры. Но наличие разрыва для меня уже факт бесспорный. С ним приходится считаться и из него надо делать неизбежные выводы ³². 

Nie można im również odmówić ostrości spojrzenia na charakter i sposób funkcjonowania w ówczesnym ZSRR instytucji literackich. Analizując sowiecką krytykę literacką i założenia Litfrontu, Bem bezlitośnie stwierdza: 

Когда читаешь последние книжки советских литературных журналов, не можешь отделаться от мысли, что перед тобой не литературные статьи, а форменный бред сымасшедших ³³. 

Jak widać, zainteresowanie literaturą radziecką ze strony praskiej krytyki emigracyjnej dalekie było od ślepej sympatii, czy naiwnego zauroczenia. Istotne były wartości estetyczne (naturalnie zmienne w czasie), a nie dogmaty polityczne, tak chętnie przetwarzane na użytek pozostałej emigracyjnej krytyki literackiej. 

Doskonałą ilustracją problemu postrzegania literatury radzieckiej wśród emigracji oraz upolitycznienia literackich dyskusji, była długotrwała polemika wokół Majakowskiego, która rozegrała się wkrótce po jego śmierci ³⁴. Stanowiska emigracyjnych krytyków i literatów były - jak zwykle w takich przypadkach - skrajnie zróżnicowane. W. Chodasiewicz w swoim artykule z 1930 roku nie tylko postawił pod znakiem zapytania wartość twórczości poetyckiej Majakowskiego dla literatury rosyjskiej, lecz także podważył osiągnięcia całego rosyjskiego futuryzmu. W zarzutach wulgaryzacji materiału słownego poezji, jej profanacji kryje się niezrozumiałe w przypadku Chodasiewicza mylenie literackiego chwytu z faktami biograficznymi. Его поэтика - более чем умеренная: она вся заимствованная у предшествующей поэзии ³⁵ - pisze Chodasiewicz - odmawiając Majakowskiemu tym razem nie tylko oryginalności i talentu, lecz także otwarcie sugerując literacki hienizm. 

W artykule tym szczególnie wyraźnie widoczna jest charakterystyczna dla literackiej emigracji starszego pokolenia idea stanowczej odmowy praw do rosyjskiej tradycji literackiej całej literaturze radzieckiej. W przypadku krytyki Majakowskiego odbywa się to zarówno na planie treści (o czym pisze poeta) jak też i formy, języka (jak pisze poeta). Roman Jakobson, analizując twórczość Majakowskiego z pozycji czysto estetycznych (traktując go przede wszystkim jako poetę, a nie sympatyka i sługę bolszewików), wskazuje na indywidualność poety, jako cechę najistotniejszą w ocenie jego twórczości. Jakobson - nie ma w tym zresztą chyba nic dziwnego - dostrzega w jego poezji rzeczy cenne i ważne z punktu widzenia rozwoju rosyjskiego języka poetyckiego ³⁶; stwierdza, że Majakowski to кровь от крови русских литературных традиций i dopatruje się analogii pomiędzy jego śmiercią i śmiercią A.S. Puszkina ³⁷. 

Równie nerwowo reagowano także na coraz częstsze zainteresowanie literaturą radziecką w państwach europejskich ³⁸. Rosyjska literatura i krytyka literacka na emigracji wyraźnie potrzebowała spektakularnego sukcesu na arenie międzynarodowej (w znaczeniu szerszym, ogólnoeuropejskim i światowym); wydarzenia, które uprawomocniłoby prawdziwość pojęcia rosyjska literatura emigracyjna i niejako utwierdziło jej istnienie. Stało się to dopiero w roku 1933, po przyznaniu literackiej nagrody Nobla I. Buninowi. Nagroda ta została przyjęta przez wszystkie środowiska emigracyjne jako moralny sukces emigracji, przezwyciężenie poczucia swego rodzaju alienacji rosyjskiej literatury emigracyjnej.

[31] Por. np.: Раздражает, я думаю, в эмигрантской литературе оторванность от жизни, привлекает непосредственная связь советской литературы с современностью. Бем, А.Л.: О советской литературе, cz. 3, [in:] Молва, 26.11.33, Nо. 272. W opinii tej istotna jest ocena literatury emigracyjnej, która - poza nielicznymi wyjątkami (np. Sirin-Nabokov, Cwietajewa, Fiodorow, Awierczenko) - przez dłuższy czas nie potrafiła wykreować nowego tematu w literaturze, bardziej troszcząc się o zachowanie tradycji literackiej, niż o jej rozwój (starsze pokolenie). Opinia ta, nie mogła - ze zrozumiałych względów - cieszyć się sympatią Paryżan, w dodatku w tak ważnym dla literatury emigracyjnej roku. 

[32] Бем, А.Л.: Op. cit. [in:] Руль, 29.02.31, Nо. 3168. Patrz także: Бем, А.Л.: О критике и критиках. [in:] Руль, 06.05.31, Nо. 3173. 

[33] Бем, А.Л.: Ibidem. Na temat literatury radzieckiej szczególnie ciekawe są uwagi Bema zawarte w trzech esejach О советской литературе [in:] Молва, 22.10.33, No. 243; 12.11.33, No. 260; 26.11.33, No. 272. Doskonały przykład bredzenia, o ktуrym pisze Bem znaleźć można m.in. w artykule Уроки Литфонта ([in:] Литература и искусство, 1930, Nо 3-4, s. 8): Борясь за гегемонию пролетарской литературы, сроки наступления которой уже не за горами, вовлекая ударника - рабочего и колхозника - в литературу, оттачивая в теоретических схватках метод диалектического материализма в литературе, мы на деле продемонстрируем, вопреки всем двурушникам, капитулянтам - опортунистам, что мы не на одну-две головы ниже задач, выдвигаемых жизнью, а наоборот, что мы, как и раньше и как на других фронтах нашего строительства, умеем быть в авангарде исторических процессов. А это - будет осуществлено лишь под руководством большевистской партии и ее ЦК, который объединил в себе лучших учеников Ленина с крепким кормчим Сталиным во главе. 

[34] Patrz np.: Ходасевич, В.: О Маяковском. [in:] Возрождение, 24.4.30, Nо. 1787. Смерть Маяковского, Берлин: Петрополис 1931 (w wydaniu tym znalazły się dwa eseje: Якобсон, Р.: О личности и судьбе oraz Святополк-Мирский, Д.: Две смерти); Reprint: The Hague-Paris 1975; Бем, А.Л.: Спор о Маяковском, [in:] Руль, 02.06.31, Nо. 3220; Якобсон, Р.О.: Новейшая русская поэзия. Прага 1921. Majakowski nie był rzecz jasna precedensem; podobnie zażarte spory toczyły się wokół Błoka, Jesenina, Pasternaka, przedemigracyjnego Zamiatina i in. 

[35] Ходасевич, В.: О Маяковском. [in:] Возрождение, 24.4.30, Nо. 1787.

[36] Chodzi o nowatorską składnię języka poetyckiego. W swojej wcześniejszej książce (Якобсон, Р.О.: Новейшая русская поэзия. Прага 1921) Jakobson nazywa twórczość Majakowskiego poezją выделенных слов по преймуществу. 

[37] Якобсон, Р.: О личности и судьбе. [in:] Смерть Маяковского, Берлин: Петрополис 1931; Reprint: The Hague-Paris 1975. Jako główną przyczynę śmierci obydwu poetów, Jakobson nazywa niezrozumienie ich twórczości i osobowości przez społeczeństwo rosyjskie.

[38] Por. np.: Wiadomości Literackie. Numer poświęcony kulturze Rosji sowieckiej. 29.10.33, No. 47.

top