A.R. Mochola - Szkolnictwo rosyjskie w Polsce

Problem szkolnictwa rosyjskiego w Polsce w latach II Rzeczpospolitej jest problemem skomplikowanym; równie skomplikowanym, jak cała historia polskiej części międzywojennej diaspory rosyjskiej w Europie. Problem, o którym mowa jest elementem badań ogólnych nad emigracją rosyjską w Polsce i również w tym konkretnym przypadku, badań szczegółowych nie ułatwiają niestety skąpe jak zwykle w informacje źródła polskie. Niewątpliwie sytuacja ta jest pochodną niezbyt przyjaznego, szczególnie w latach dwudziestych, stosunku czynników oficjalnych niepodległej Rzeczpospolitej względem szeroko pojętej rosyjskości. Rosyjskość nader często utożsamiano ze względów historycznych, politycznych, a i dla zwykłej wygody bądź z zaborczym caratem lub z równie, jeśli nie bardziej zaborczym bolszewizmem. Niechętny stosunek władz polskich potwierdza również szereg emigracyjnych źródeł rosyjskich. W większości przypadków źródła te stają się też jedynym świadectwem historycznym. Niemniej jednak historia emigracji rosyjskiej w Polsce jest kartą wartą uwagi, zaś poznanie jej i opracowanie metodologiczne, choć spóźnione względem wysiłków podejmowanych od lat przez naukowców z innych państw europejskich, wymaga nasilenia prac i ich koordynacji. Niniejszą pracę należy zatem traktować jako kolejny przyczynek do lepszego poznania i zrozumienia zagmatwanej historii wzajemnych stosunków polsko-rosyjskich. 

Dla przebywających na emigracji Rosjan, jak również dla tych, którzy w wyniku powojennych przemieszczeń granic państwowych znaleźli się na terytorium niepodległej Polski, istnienie rosyjskiego szkolnictwa było sprawą wagi nadrzędnej. Nie chodziło tu bynajmniej w pierwszym rzędzie o sprawy polityczne, lecz o istotną dla każdego narodu sprawę tożsamości kulturowej i narodowej: 

... принадлежность к русской нации проявляется лишь в употреблении в частных раговорах - русского языка, да и то язык этот давно утратил в их устах свои фонетические, синтаксические и логические свойства, превращаясь в какой-то жаргон, состоящий из польских слов, снабженных русскими флексиями, вперемежку с русскими глаголами, спрягаемыми на польский образец... ¹ 

Zatem ideologiczne aspekty tworzenia i walki o rosyjskie szkolnictwo w międzywojennej Polsce rozpatrywać należy przede wszystkim z tej perspektywy. Problem denacjonalizacji mniejszości rosyjskiej w Europie podejmowały niemal wszystkie emigracyjne czasopisma i gazety. Szczególnie mocno problem ten – zdaniem publicystów – dotyczył Rosjan przebywających na wygnaniu w niepodległych państwach słowiańskich. Bliskość kultur i języków stawała się tu rzecz jasna argumentem przewodnim. B.N. Lelawskij w opublikowanym w 1927 roku artykule Национальная задача студенчества ² pisze, że nie ma wśród narodów słowiańskich bardziej bliskich sobie pod względem języka i historii niż naród polski i rosyjski, stąd też zagrożenie denacjonalizacją Rosjan w Polsce jest niezwykle duże. Oczywiście z biegem lat w walce o zachowanie rosyjskiej odrębności narodowej i kulturowej zaczął pojawiać się wątek polityczny. Z jednej strony chodziło o to, by na terytorium Rzeczpospolitej móc kształcić po rosyjsku przyszłą inteligencję, która po powrocie do kraju miałaby przejąć rolę inicjatora demokratycznych przemian w Rosji, z drugiej zaś, chodziło o wzmocnienie świadomości narodowej celem wykształcenia demokratycznego lobby rosyjskiego, mogącego skutecznie reprezentować interesy mniejszości rosyjskiej w Polsce. Przykładem doskonale funkcjonującej mniejszości była w tym okresie dla Rosjan mniejszość ukraińska, dla której odrębność narodowa posiadała niezwykle mocne podłoże ideologiczne ³. 

Ocenę ogólnej sytuacji rosyjskiego szkolnictwa w Polsce na początku lat trzydziestych oraz wynikających z tej sytuacji problemów daje artykuł S. Witiazewskiego Русское меньшинство в Польше: 

В Ровно, создана русская начальная школа, - тоже частная. Имеется и казенная - фактически для русских детей, но с польским языком преподавания. Результат отсутствия русской школы таков, что русские дети не говорят по русски, так что даже Закон Божий им приходится преподавать на польском языке. Виновата наша русская инертность. Сейчас, например, на глазах у всех гибнет Варшавская русская школа. Нужны деньги. Но те, кто дал-бы - не имеют денег. А другие просто предпочитают отдавать своих детей в польские школы, чтобы легче обезпечить им в будущем кусок хлеба ⁴.

Ilość rosyjskich szkół podstawowych i średnich (pod pojęciem tym rozumiem szkoły, w których językiem wykładowym był rosyjski) w Polsce w latach 1919-1939 nie daje się w przeciągu całego tego okresu precyzyjnie uchwycić. Ich liczba zmieniała się z roku na rok, zazwyczaj zmniejszając się o 5 do 10 % rocznie, co związane było przede wszystkim z brakiem wystarczających środków finansowych na ich utrzymanie. O katastrofalnej sytuacji finansowej samych uczniów najlepiej zdają sprawę poniższe uwagi: 

Недоедание детей - обычное явление. Обычной пищей служит картофель и ржаной хлеб, с цикорием вместо чая. Мясная пища почти недоступна русским. Белый хлеб и мясо для многих детей - это роскошь, которой они не видят по целым месяцам (...) В Польше теплая одежда у русских детей - крайняя редкость. Большинство носит легкую и рваную одежду. Поздней осенью, в конце декабря, в дождливую и холодную погоду, многие еще приходят в гимназию без пальто, за неимением такового ⁵. 

Najważniejszym problemem szkół rosyjskich w Polsce był brak uznania Rosjan za mniejszość narodową (praktycznie do końca lat dwudziestych) i wynikająca stąd niemożność otrzymania subsydiów ze strony polskiego Ministerstwa Oświaty. Wszystkie szkoły z wykładowym językiem rosyjskim, bez względu na ich kategorię, były szkołami prywatnymi, prowadzonymi przez rosyjskich pedagogów lub też mniej lub bardziej formalne zrzeszenia tychże. Niektóre ze szkół próbowały radzić sobie finansowo zaciągając kredyty, lecz z możliwości takiej skorzystać mogli jedynie nieliczni. Właściwie do początku lat trzydziestych żadna z rosyjskich szkół nie posiadała statusu, czy też raczej praw szkoły publicznej, a więc ukończenie takiej szkoły nie gwarantowało uznania uzyskanego wykształcenia przez polskie gimnazja, tym bardziej uniwersytety. Absolwent rosyjskiego gimnazjum stawał zatem przed nie lada problemem. Biorąc pod uwagę przeciętne możliwości finansowe rosyjskich rodzin, na zdawanie dodatkowych egzaminów sprawdzających pozwolić sobie mogli rzeczywiście nieliczni; możliwość dalszej kontynuacji nauki na uniwersytecie wydawała się raczej wątpliwa. 

Nie do końca jasna wydaje się być również polityka władz polskich w tym zakresie ⁶. Prócz wspomnianego problemu narodowościowego, emigracyjne źródła rosyjskie donoszą o swego rodzaju incydentach, jakie miały miejsce np. w Wilnie w 1928 roku, gdzie w jednej ze szkół dla rosyjskich emigrantów zwolniono rosyjskich nauczycieli, zastępując ich Polakami ⁷. Dotarcie do prawdy jest jednak z oczywistych względów kłopotliwe, choć nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż wszelkie działania pedagogiczne diaspory rosyjskiej w Polsce, w najlepszym wypadku traktowane były przez władze polskie umiarkowanie niechętnie. W latach dwudziestych sytuację rosyjskich szkół w Polsce źródła emigracyjne określają następująco: 

Но даже такая несчастная школа, как русская, которая чувствует себя в Польше куда хуже, чем самая бедная падчерица у самой злой мачехи, и та как-то держится и находясь все время при “последнем издыхании“, живет и умирать своей смертью не собирается ⁸. 

Od roku 1920 działała w Warszawie, przy ulicy Kopernika 32/34 tzw. Szkoła Dąbrowskiego. Rosyjskie gimnazja w Warszawie mieściły się również przy Podwalu (Nr 3) Do 1924 roku działało również rosyjskie gimnazjum przy ulicy Miodowej 15 (dyr. N.K. Sztemberg); również przy Miodowej (Nr 21/7), do roku 1929, prowadzone były ośmioletnie kursy gimnazjalne, którymi kierował I.F. Gołubowski. W podwarszawskim Wołominie i Sulejówku działała szkoła-schronisko dla dzieci emigrantów, pozostających bez dachu nad głową; podobna szkoła działała również w Ostrowie Poznańskim (Wlkp.) ⁹. Na początku lat dwudziestych w Łodzi, przy ulicy Dzielnej 40 istniało także trzyklasowe gimnazjum rosyjskie. 

Rosyjskie szkoły w Wilnie to przede wszystkim Rosyjskie Gimnazjum Prywatne Wellera, mieszczące się przy ulicy Wroniej 4, Rosyjsko-Żydowskie Gimnazjum Szenflama, a także otwarte nieco później Rosyjskie Gimnazjum Ogólne im. A.S. Puszkina, którego dyrektorem był N.T.Dugil; gimnazjum to mieściło się przy ulicy Mickiewicza 23. Pozostałe szkoły podstawowe i średnie mieściły się między innymi w Brześciu nad Bugiem, Kowlu, Łucku, Równem, Grodnie, Baranowiczach, Nowogródku, Pińsku, Łunińcu, we Lwowie. 

W latach 1934-1935 rosyjska emigracja miała do dyspozycji osiem szkół powszechnych oraz pięć średnich, do których uczęszczało łącznie około 1700 uczniów ¹⁰. W 1936 roku nabór ogłosiło łącznie sześć szkół podstawowych i cztery średnie, w tym, istniejące w Warszawie przy ulicy Oboźnej 7 do 1939 roku Prywatne Gimnazjum i Liceum z rosyjskim językiem nauczania Truszyńskiego (szkoła z prawami szkoły państwowej) ¹¹. 

W odróżnieniu do emigracyjnej diaspory w Czechosłowacji, Rosjanie przebywający w Polsce nie mieli możliwości kształcenia się we własnym języku na szkołach wyższych. Powstanie takich szkół, czy też do pewnego stopnia autonomicznych wydziałów na polskich uniwersytetach, uniemożliwiał wspomniany brak uznania Rosjan za mniejszość narodową, oraz swoiste zawieszenie w kontaktach oficjalnych rządu polskiego z organizacjami emigracji rosyjskiej w Polsce. Studenci rosyjscy pragnący w latach dwudziestych kontynuować podjęte przed rewolucją bolszewicką studia, jak również ci kandydaci, którzy ubiegali się o przyjęcie na studia w Polsce napotykali na liczne problemy formalne. Najczęstszym problemem był brak uznania ze strony polskich uczelni rosyjskich świadectw maturalnych oraz indeksów studenckich. Nie chodziło tu bynajmniej o słabą wśród studentów i maturzystów rosyjskich znajomość języka polskiego. Przeważająca część ubiegających się o przyjęcie na studia spędziła przynajmniej dwa lata w polskich obozach jenieckich, uczęszczając na kursy języka polskiego. Kursy takie prowadziły także wszystkie szkoły rosyjskie (podstawowe i średnie). Wielu z kandydatów pochodziło również z rodzin mieszanych lub uczęszczało do polskich szkół państwowych. Ostatecznie największym problemem okazywał się brak obywatelstwa polskiego lub kłopoty z uzyskaniem karty stałego pobytu, niechętnie wydawanej obywatelom rosyjskim przez władze polskie. Innym utrudnieniem – bodaj najbardziej uciążliwym – byłą kwestia finansowa. W ostateczności władze polskich uczelni dopuszczały możliwość kształcenia się Rosjan, jednak zaledwie znikoma ich część mogła pozwolić sobie na pokrycie kosztów nauki ze środków własnych. Dla tych, którzy nie zdołali pokonać barier stawianych w Polsce pozostawała jedynie możliwość wyjazdu z Polski (pod warunkiem posiadania odpowiednich dokumentów osobistych), głównie do Czechosłowacji. 

Rzeczywiście, w latach 1921-1922 znaczna część rosyjskich studentów i maturzystów udała się do Pragi, gdzie z powodzeniem mogli kontynuować naukę na rosyjskich i czeskich wydziałach uczelni czechosłowackich. 

Pomimo trudności formalnych i bytowych Rosjanie kształcili się na polskich uczelniach wyższych, głównie na uniwersytetach. Łączna liczba studentów rosyjskich w Polsce nie przekraczała 600 osób ¹². Najważniejszymi ośrodkami studenckimi diaspory rosyjskiej w Polsce były Uniwersytet Warszawski, Wileński i Lwowski. Nieliczne grupy Rosjan kształciły się także na Uniwersytecie Poznańskim, Uniwersytecie Jagiellońskim i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Wszędzie tam studenci rosyjscy starali się z powodzeniem organizować swoją działalność edukacyjną i kulturalną zakładając stowarzyszenia i koła oraz nawiązując kontakty z innymi podobnymi organizacjami rosyjskimi w innych państwach Europy. 

Z inicjatywy K.N. Nikołajewa, członka Zarządu Komitetu Rosyjskiego, 31 marca 1921 roku odbyło się zebranie organizacyjne Związku Rosyjskich Studentów w Polsce. Związek ten stał się nadrzędną organizacją, kierującą sprawami edukacji Rosjan na polskich uczelniach wyższych. Zadania ZRS formułowano następująco: 

• Związek Rosyjskich Studentów w Polsce jest apolityczną organizacją, mającą na celu niesienie pomocy moralnej i materialnej studentom rosyjskim pragnącym kontynuować swoją edukację w Polsce; dla osiągnięcia tego celu Związek organizuje wykłady, kursy, wieczory i koncerty, otwiera biuro pośrednictwa pracy, kasę zapomogową, bibliotekę-czytelnię, stołówki i domy studenckie. 

• Pod egidą Związku organizowane będą również kooperatywy oraz przedsiębiorstwa handlowe i techniczne. Związek wydawał będzie także informator organizacji oraz publikacje naukowe, będące w zgodzie z prawem Rzeczpospolitej Polskiej ¹³. 

W czasie pierwszych lat działalności Związku w zakres jego zadań weszła również aktywna pomoc (w tym prawna) w ubieganiu się o przyjęcie na studia w Polsce, skromna pomoc materialna najbardziej potrzebującym studentom oraz prowadzenie oddziałów Związku w polskich obozach dla internowanych. Statut Związku Rosyjskich Studentów w Polsce został zatwierdzony przez polskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 17 września 1921 roku. 

Najstarszym lwowskim stowarzyszeniem studentów rosyjskich było Общество русских студентов ‘Друг’, powstałe jeszcze w 1894 roku i zrzeszające Rosjan pochodzących z ziem wschodniej Galicji. Stowarzyszenie to, wielokrotnie zamykane przez władze austriackie za niebezpiecznie prorosyjski charakter i manifestację przynależności narodowej, wznowiło swoją oficjalną działalność 5 marca 1924, kiedy to senat Uniwersytetu Lwowskiego zatwierdził jego statut. Rok później, dzięki zgodzie Ministerstwa Oświaty RP do Stowarzysznia mogli należeć studenci pochodzenia rosyjskiego wszystkich lwowskich szkół wyższych. Stowarzyszenie posiadało własną, niewielką bibliotekę (ponad 1000 woluminów), czytelnię, sekcję dramatyczną, działał chór i orkiestra symfoniczna. 

W marcu 1924 roku przy lwowskim Komitecie Pomocy Uchodźcom Rosyjskim (Комитет Взаимопомощи Русским Беженцам, później Русский Благотворительный Комитет) utworzono Sekcję Studentów Rosyjskich, apolityczną organizację, której celem było zjednoczenie sudentów rosyjskich we Lwowie w imię obrony wyznaniowych, kulturalno-narodowych, prawnych i materialnych interesów rosyjskich studentów ¹⁴. Aktywność Sekcji przejawiała się na trzech płaszczyznach: pomocy materialnej i akademickiej, działalności kulturalno-oświatowej wśród dzieci i młodzieży rosyjskiej oraz działalności wydawniczej. Od roku 1927 we Lwowie dzięki staraniom Sekcji ukazywało się pismo На Рубеже, które stało się oficjalnym organem rosyjskich studentów w Polsce, stanowiące dziś niezmiernie cenne źródło informacji o aktywności młodej inteligencji rosyjskiej. Prócz artykułów o charakterze sprawozdawczym i reportażowym w На Рубеже ukazywały się także prace historyczne i historyczno-literackie. Wiele miejsca poświęcono prezentacji twórczości młodych poetów; w prezentacjach tych wzięli udział również młodzi twórcy rosyjscy z Pragi, Belgradu i Berlina ¹⁵. Z pismem współpracowali również emigranci rosyjscy z Czechosłowacji i Francji. 

W Wilnie od roku 1925 działało Koło Studentów Uniwersytetu Stefana Batorego Narodowości Rosyjskiej (Кружок Студентов У.С.Б. Русской Национальности), mieszczące się przy ulicy Adama Mickiewicza 22-48. Statut Koła został zatwierdzony przez senat Uniwersytetu w dniu 30 maja 1925 roku, kuratorem Koła został profesor Uniwersytetu Wileńskiego, slawista Marian Zdziechowski. Przy Kole istniała niewielka biblioteka rosyjska, prenumerowano około dwunastu pism i gazet, organizowano wykłady i dyskusje. Pod koniec 1926 roku, z inicjatywy G.K. Sorgonina ¹⁶ zawiązano znane wileńskie stowarzyszenie literackie Барка поетов. Pierwszym przewodniczącym był wspomniany G.K. Sorgonin, drugim i ostatnim D.D. Bochan. Koło organizowało wieczory tematyczne, poświęcone twórczości wybitnych rosyjskich poetów i prozaików m.in.: Arcybaszewa, Balmonta, Sewerianina, jak również tematom z zakresu rosyjskiej kultury i historii (wieczór petersburski, moskiewski i in.). Na zebraniach koła odbywały się również prezentacje twórczości uczestniczących w nim pisarzy. Występowali m in.: M. Bożerianow, D. Bochan, K. Olenin, I. Petrow, A. Rumiancew, T. Sokołowa, G. Sorgonin. Działalność Barki poetów zakończyła się na początku 1928 r. ¹⁷  

W Krakowie liczba rosyjskich studentów nie przekraczała trzydziestu osób, kształcących się na Uniwersytecie Jagiellońskim, Akademii Górniczo-Hutniczej i Akademii Ekonomicznej. Tak mała liczba studentów uniemożliwiała z oczywistych względów utworzenie organizacji o charakterze oficjalnym (stowarzyszenia, zwiazku itp.). W Krakowie istniał jednak klub rosyjskich studentów, mieszczący się w mieszkaniu studenta filozofii R.R. Kokotajło ¹⁸, w którym prócz udostępnienia zainteresowanym szeregu pism rosyjskich (Русский голос, За Свободу!, Возрождение, На Рубеже, Годы), odbywały się dyskusje na temat literatury, historii i kultury rosyjskiej. 

Oprócz licznych sprawozdań z działalności rosyjskich organizacji studenckich nie wiemy zbyt wiele o warunkach studiów i stosunku do rosyjskich studentów ze strony polskiej braci akademickiej. Jedynym z niewielu miarodajnych świadectw jest nader skąpa opinia Dmitrija Meisnera: 

Среди польских студентов большинство принадлежало к сторонникам маршала Пилсудского. Характерно, что, зная русский язык они редко и неохотно к нему обращались. Зато большинство из поляков могло похвастаться отличным французским произношением ¹⁹.

Jak zaznaczono na początku niniejszej pracy, niezwykle trudno jest dziś w sposób obiektywny odnieść się do problemu szkolnictwa rosyjskiego w międzywojennej Polsce. Większość nielicznych zresztą prac, podejmujących próbę analizy historii emigracji rosyjskiej w II Rzeczpospolitej napotyka na podobne bariery ²⁰. Brak dokumentów historycznych, potwierdzonych opinii, luki w archiwach oraz brak jednolitej metody badawczej powodują, iż ciągle nie jesteśmy w stanie zbliżyć się do momentu, w którym możliwa stanie się rzeczowa dyskusja historyków i slawistów podejmujących interesujące nas zagadnienia. Wydaje się, iż pierwszym poważnym krokiem na drodze ku lepszemu poznaniu historii emigracji rosyjskiej w Polsce (1919-1945) byłoby zintegrowanie badań podjętych w różnych ośrodkach akademickich kraju (Warszawa, Olsztyn, Kraków) oraz włączenie się do prac prowadzonych m.in. przez naukowców rosyjskich i czeskich. W moim osobistym przekonaniu, krok ten jest po prostu niezbędny.

[1] Ближайшие задачи месного русского студенчества [in:] На Рубеже, Орган русского студенчества в Польше, No. 2, Lwów 1927, s.14. 

[2] Лелявский Б.Н.: Национальная задача студенчества [in:] Ibidem, s.15-17. 

[3] Por.: Ближайшие задачи местного русского студенчества [in:] Ibidem, s.13. 

[4] Русское меньшинство в Польше [in:] Lloyd-Journal – Русский независимый зарубежный орган. No. II, Paris 1931, s. 77. 

[5] Русская школа зарубежом. 26(2), Praha 1927/28, s.186,187. 

[6] Kilka uwag na temat ustroju szkolnictwa polskiego w interesującym nas kontekście zawarto w artykułach: Mazur J.: O nowy ustrój szkolnictwa [in:] Kurier Warszawski, 2.12.1926; Świętochowski A.: Usunięcie największej szkody [in:] Ibidem, No. 22, 1927 oraz w pracach S.Kwiatkowskiego Uwagi o ustroju szkolnictwa ogólnokształcącego, Warszawa 1925 i B.Olszewicza Obraz Polski dzisiejszej, Warszawa, Wyd. M.Arcta 1938. 

[7] W 1928 roku z powodu nieotrzymania kredytu na działalność oświatową zamknięto rosyjską szkołę podstawową w Równem, do której uczęszczało ok. 500 dzieci. Na miejsce rosyjskiej otworzono wkrótce polską szkołę podstawową. Patrz: Русская школа зарубежом. 25(1), Praha 1927/28, s.151. 

[8] Русская школа зарубежом. 25(1), Praha 1927/28, s. 66. 

[9] Obydwie szkoły działały przynajmniej do roku 1923. 

[10] Olszewicz, B.: Obraz Polski dzisiejszej. Warszawa, Wyd. M.Arcta 1938, s.130-131. W tym samym czasie na polskich uczelniach wyższych kształciło się według Olszewicza 30 emigrantów rosyjskich. 

[11] W tym samym budynku istniała również rosyjska szkoła podstawowa, pieczę nad którą sprawował N.N.Czirko. 

[12] Por.: Ближайшие задачи месного русского студенчества [in:] На Рубеже. Орган русского студенчества в Польше. No. 2, Lwów 1927, s. 13. 

[13] Игнатюк, А.: Возникновение и жизнь Союза Русских Студентов в Польше. Ibidem, s.18. 

[14] Ibidem, No. 2, s.22.

[15] Ibidem, No. 2,3,4,5, Lwów 1927-1928. 

[16] Sorgonin Gieorgij K. – ur. w 1904 w Irkucku, doktor prawa, były sekretarz sądu apelacyjnego; poeta był przewodniczącym wileńskiej Barki poetów. Uczestnik warszawskiego Stowarzyszenia literackiego, brał udział w Антологии русской поэзии в Польше (Warszawa 1937); opublikował tomiki poetyckie Северное (Narva 1933), Зима в декабре (Wilno 1936), sztukę Арифметика жизни (Warszawa 1939). Wielokrotnie brał udział w wieczorach autorskich (Warszawa, Wilno, Brześć Litewski). Współpracował z pismami Звено, За Свободу!, Русское слово, Новая Россия, Виленское утро i in. W marcu 1940 r. w Warszawie odbyła się uroczystość 15-lecia twórczości artystycznej poety. 

[17] Por.: О Кружке Студентов Университета Стефана Батория Русской Национальности в Bильне, [in:] На Рубеже, No. 2, s.22-23; Булгаков В.Ф.: Словарь русских зарубежных писателей. red. G. Vanĕčková. New York, Norman Ross Publ. Inc. 1993. 

[18] На Рубеже, No. 2, s. 23. 

[19] Мейснер Д.: Миражи и действительность (Записки эмигранта). Москва, АПН 1966, s.148. 

[20] Mam tu na myśli powszechnie znane prace T.Drewnowskiego, F.Sielickiego, J.Kulczyckiej-Saloni, T.Zienkiewicza i in.