A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

Wydarzenia roku 1917 spowodowały załamanie się naturalnego rozwoju rosyjskiego życia literackiego i literatury jako takiej. Efektem emigracji znacznej liczby pisarzy i poetów rosyjskich w pierwszej połowie drugiego dziesięciolecia XX wieku, stała się swoista atomizacja literatury i kultury rosyjskiej. Z jednej strony istniała literatura powstająca w bolszewickiej Rosji, początkowo dość wolna, niezideologizowana, lecz od połowy lat dwudziestych coraz bardziej dogmatyczna i upolityczniona, ciesząca się pomimo partyjnych dogmatów takimi twórcami jak Pasternak, Leonow, Olesza, Achmatowa, Jesenin, Bułgakow, Babel czy Zamiatin (który zresztą w latach trzydziestych również znalazł się na emigracji) ¹. Z drugiej strony – literatura emigracyjna, z pozoru monolityczna, choć rozbita na szereg ośrodków rosyjskiej diaspory i zróżnicowana zarówno pod względem generacyjnym i ideologicznym, jak również podzielona wokół pojmowania własnego statusu w historii literatury rosyjskiej i europejskej oraz wokół problemu ustosunkowania się do literatury powstającej w sowieckiej Rosji. Literatura ta, która wobec fenomenu literatury radzieckiej lat dwudziestych i trzydziestych nie bez podstaw mogła uważać samą siebie za stróża i kontynuatora najlepszych tradycji literatury rosyjskiej końca XIX wieku, była już jednak wyraźnie przesiąknięta doświadczeniami pierwszej wojny światowej i – nawet w większym stopniu – wojny domowej w Rosji. Na tej podstawie można zatem mówić o pewnej transformacji zarówno tradycji, jak również kierunków i prądów literackich przełomu wieków, które na emigracji uzyskały nową wartość. 

Życie literackie emigracji rosyjskiej odzwierciedlało podobne tendencje i problemy, jakie były udziałem codziennego życia emigrantów. Cechowało ją zatem rozbicie na ośrodki, niejednolity charakter emigracji, w mniejszym stopniu podziały polityczne. Innym, niewątpliwie ważnym elementem dzielącym literaturę emigracyjną była kwestia generacyjna, przy czym – co niezmiernie istotne – pojęcie generacji nie do końca związane było z wiekiem literatów przynależących do tej czy innej grupy. Ważny był moment, w którym dany twórca wstąpił do literatury rosyjskiej i jego sytuacja (jako twórcy) przed udaniem się na emigrację. Nie będzie, jak sądzę błędem, jeśli nasze rozważania rozpoczniemy właśnie od tego aspektu.

 Konflikt generacji - ojcowie i dzieci; krytyka literacka 

Emigracyjną literaturę rosyjską w Czechosłowacji reprezentowały dwie, właściwie niezależne generacje twórców: 

• generacja ojców – W.I. Niemirowicz-Danczenko (1845-1936), A.M. Amfiteatrow (1862-1938), J.N. Czirikow (1864-1932), A.T. Awierczenko (1881-1925) oraz: 

• generacja młodsza - dzieci – członkowie grupy literackiej Skit poetov (Pustelnia poetów): W.M. Lebiediew (1896-1969), A.S. Gołowina (1909-1987), E.K. Czergincewa (1904-1989) i in., jak również jeden z niewielu w tym gronie prozaików W.G. Fiodorow (1895-1959).

 Generacja ojców, do której, prócz wspomnianych wyżej pisarzy należała między innymi również większość Paryżan (Bunin, Balmont, Ałdanow, a nawet Remizow – by wymienić tu najważniejsze nazwiska), znalazła się na emigracji w uprzywilejowanej sytuacji tych, którzy posiadali już przysłowiowy paszport literata, otwierający im drogę na łamy wpływowych paryskich pism (przede wszystkim Современныe записки i Последниe новости), jak również podwoje emigracyjnych oficyn wydawniczych. Nie należy również zapominać o tym, iż twórcom tym zawsze łatwiej było znaleźć się w polu zainteresowania europejskiej krytyki literackiej (niektórzy z nich na długo przed brzemiennymi wydarzeniami roku 1917 zaistnieli w świadomości czytelniczej Europy Zachodniej i Środkowej za pośrednictwem mniej lub bardziej licznych przekładów) ², zajmując tym samym uprzywilejowaną pozycję wobec twórców młodego pokolenia, co też umożliwiało im często występowanie w roli dyżurnych autorytetów rosyjskiej literatury emigracyjnej. Mark Słonim, w artykule broniącym Cwietajewą przed złośliwymi atakami ze strony Bunina i Gippius napisał o nich dosadnie:

Есть в нашей эмиграции, несколько писателей, которых бог поразил тяжелым недугом: они твердо убеждены, что русская литература - это мы. В особо острых случаях этого заболевания каждый думает: Литература - это я! ³ 

Młode pokolenie twórców – mamy tu na myśli literatów, których naturalny rozwój został przerwany wydarzeniami lat 1914-1921 (wielu z nich miało za sobą szlaki bojowe w najprzeróżniejszych oddziałach Białej Armii) oraz tych, którzy do literatury wstąpili dopiero na emigracji – znalazło się w sytuacji nie zawsze mile widzianych debiutantów – niezrozumianych, odrzuconych, obcych. W tym kontekście, specyfikę obydwu generacji twórców oddają doskonale słowa W.S. Warszawskiego: ...[pierwsza] była częścią realnego społeczeństwa ... miała swój życiorys ...; [druga zaś mówiła o sobie:]... żyliśmy i byliśmy pozbawieni odpowiedzialności, jak gdyby obok świata i historii. W twarze wiał nam wiatr głoszący Niebyt. I naszym ojcom wydaliśmy się być obcy. Stracona generacja ⁴. 

W cytowanych powyżej słowach Warszawskiego zawarty jest jeszcze jeden, niezwykle ważny aspekt problemu. Mówiąc o części realnego społeczeństwa, Warszawski wyraźnie podkreśla hermetyczną wręcz łączność generacji ojców z tradycją literacką i z rosyjską kulturą in res, której pokolenie młodych zostało w sposób nienaturalny pozbawione, i czego oficjalnie odmawiało mu także pokolenie ojców. Pod tym względem, młode pokolenie zmuszone było poszukiwać nowej drogi – drogi, która z jednej strony odzwierciedlała ich przynależność do rosyjskiej tradycji literackiej, z drugiej zaś, umożliwiała dojrzałe przemyślenie doświadczeń lat wojny i pierwszych lat emigracji. 

Problem odpowiedzialności odsyła nas w jeszcze inną przestrzeń zagadnienia. Mniej więcej od drugiej połowy lat dwudziestych, kiedy wizja powrotu do Rosji legła w gruzach, zaś pytanie kto jest winny upadku Rosji wykroczyło za ramy dyskusji politycznej, stając się aktualnym również wśród szeregowych emigrantów. W ówczesnych polemikach około-literackich można dostrzec wyraźny ślad tego problemu. Współodpowiedzialność ojców, wśród których wielu zdradzało sympatie lewicowe lub wręcz nie kryło swoich związków z partią eserów (szczególnie w Czechosłowacji), stała się w przekonaniu wielu przedstawicieli młodego pokolenia argumentem za odwróceniem się od niosących brzemię współodpowiedzialności za upadek Rosji ojców, którzy także w kwestiach politycznych niechętnie wysłuchiwali głosu młodego pokolenia, uważając je za niedostatecznie dojrzałe i zupełnie nie znające realiów rosyjskich. Próba pojednania się z generacją ojców na płaszczyźnie politycznej, która miała miejsce na początku lat trzydziestych nie miała szans na powodzenie ⁵. 

Nieco inaczej wygląda na tym tle nie pozbawiona racji opinia A.L. Bema, który zarzuca młodym bierność i uległość wobec konserwatywnej starszyzny literackiej na emigracji, upatrując w tym główną przyczynę wszelkich niepowodzeń i rozterek młodego pokolenia: 

У нас в эмиграции, кажется мне, молодое писательское поколение страдает какой-то дряблостью, отсутствием веры в свою правду, неумением бороться за новые ценности. Оно - как это ни кажется странным - слишком легко подчиняется авторитетам ⁶.

Nie sposób nie zauważyć, iż na tle tak zarysowanego podziału zupełnie inaczej wygląda sytuacja przebywających na emigracji w Pradze M.I. Cwietajewej (1892-1941) oraz wspomnianych już krytyków literackich A.L. Bema (1886-1945?) i M.L. Słonima (1894-1976), którzy w rzeczywistości nie tylko nie należeli do żadnej z dwu wyżej wymienionych generacji, lecz przede wszystkim znacznie wykraczali poza ramy owego podziału. Do tej grupy zaliczyć należy również pozostającego nieco w cieniu J.F. Kallinikowa (1890-1934), zaś próbując umiejscowić tę grupę twórców i krytyków w historii emigracyjnej literatury rosyjskiej (1917-1945) można raczej mówić o nich ostrożnie jako międzygeneracji. 

Do rangi symbolu urasta w tym kontekście sytuacja V. Sirina (Nabokova), który obok Cwietajewej stał się jednym z czarnych koni emigracyjnej literatury rosyjskiej. Emigracyjna krytyka długo nie potrafiła jednoznacznie ustosunkować się względem twórczości młodego Nabokova. Jej problematyczność odzwierciedla przede wszystkim generacyjny spór wokół tradycji literackiej literatury emigracyjnej, toczący się na łamach wielu periodyków. Alfred Bem w artykule opublikowanym w 1931 roku napisał, że kiedy w bibliotekach zapisywano się na książki Sirina (chodzi głównie o jego pierwszą, niezbyt przychylnie przyjętą przez krytykę powieść Машенька – 1926), Современные записки rozmyślały jeszcze, czy pojawienie się jego utworów na łamach szacownego żurnalu nie koliduje z misją kulturalną jedynego толстого журнала emigracji ⁷. Rzeczywiście, sytuacja Nabokova w emigracyjnej literaturze rosyjskiej (podobnie zresztą jak sytuacja Cwietajewej) wyglądała nader skomplikowanie. Z jednej strony Sirin wykraczał poza granice tradycji dziewiętnastowiecznej prozy rosyjskiej, a co za tym idzie był odrzucany przez literatów starszego pokolenia, z drugiej zaś, jego twórczość nie mieściła się w ramach młodej generacji twórców, którzy zaistnieli dopiero na emigacji. Wyraz temu dał Gaito Gazdanow w eseju О молодой эмигрантской литературе ⁸, w którym odmówił Sirinowi prawa wstępu do młodej literatury emigracyjnej, choć w nieco pokrętny i zagmatwany sposób przyznał znaczącą rolę, jaką w emigracyjnej literaturze rosyjskiej (jako całości) Sirin odgrywał. Wśród młodej emigracyjnej krytyki literackiej, pojawił się również głos, zaliczający Nabokova, a także Bierbierową, Odojewcewa oraz – co ciekawe, również – Gazdanowa do grona magicznych realistów (!) ⁹. Wydaje się, iż termin realizm magiczny był w tym konkretnym przypadku synonimem słowa inny. 

W dyskusji na temat charakteru twórczości młodego Nabokowa głos zabrali także Nikołaj Andriejew, Gleb Struwe, Władisław Chodasiewicz, Gieorgij Adamowicz oraz szereg innych pisarzy i krytyków. Zwracali oni uwagę właśnie na ową inność, na wyraźnie zachodnie cechy twórczości Nabokova (Struwe pisze o charakterystycznej dla literatury rosyjskiej любви к человеку, której jego zdaniem nie znajdziemy w rosyjskiej twórczości Nabokova) ¹⁰. Być może wytłumaczeniem całego zamieszania jest zwrócenie uwagi na fakt, iż najczęściej padającym nazwiskiem w kontekście tradycji literackiej starszego pokolenia był Dostojewski (nie lubiany zresztą przez samego Nabokova), przy czym – co istotne – wyraźnie nie brano pod uwagę jego wczesnej twórczości, dialogizującej z Gogolem i parodiującej twórczość tego ostatniego ¹¹.

Z kolei Adamowicz, w przeciwieństwie do Gazdanowa widział Sirina jako najwybitniejszego spośród pisarzy generacji porewolucyjnej ¹², zaś poza Alfredem Bemem, chyba tylko Nikołaj Andriejew wskazywał na to, iż twórczość Sirina to niezwykle obiecujące połączenie tradycji kultury rosyjskiej z duchem młodego, wyrastającego na emigracji pokolenia; najlepszych tradycji literatury rosyjskiej z innością warsztatu pisarskiego, a nawet rosyjskiej skłonności do psychologizmu z charakterystyczną dla Zachodu atrakcyjną fabułą i doskonałością formalną ¹³. Uznanie ze strony krytyki Nabokov zyskał de facto wyłącznie dzięki czytelnikom, zaś sama kytyka, może poza przytoczonymi pozytywnymi opiniami niektórych autorów, zmuszona była zaakceptować taki, a nie inny stan rzeczy ¹⁴. 

Po latach, Nina Bierbierowa w wydanej w Monachium autobiografii Курсив мой ¹⁵ napisze o Nabokowie: 

Nabokov nie tylko pisze w nowy sposób, uczymy się od niego także nowego sposobu czytania. Nabokov tworzy nowego czytelnika. Nauczył nas identyfikować się we współczesnej literaturze (prozie, poezji, dramacie) nie z bohaterami, jak czynili to nasi przodkowie, ale z autorem we własnej osobie, w jakimkolwiek przebraniu ukrywałby się przed nami, w jakiejkolwiek masce by się pojawił ¹⁶. 

[1] Oczywiście żadne z przytoczonych nazwisk nie funkcjonowało w literaturze radzieckiej lat dwudziestych i trzydziestych w ten sam sposób i z oczywistych względów nie należy stawiać między nimi jakichkolwiek znaków równości, czy też doszukiwać się w tym przypadku zawsze kontrowersyjnych analogii. 

[2] Por. np. sytuację Czirikowa i Awierczenki w Czechosłowacji, którzy przed przybyciem nad Wełtawę cieszyli się znacznym uznaniem zarówno czytelników jak też czeskiej (w mniejszym stopniu słowackiej) krytyki literackiej. Obydwaj mieli również na swoim koncie po kilka-kilkanaście przekładów swoich utworów – patrz niżej. 

[3] Слоним, М.: Литературные критики: Бунин - критик - Антон Крайний. [in:] Воля России, 1926 

[4] Варшавский, В.С.: Незамеченное поколение. Нью Йорк/New York 1956, s. 9 [tłum. ARM]. 

[5] Chodzi o ruch Второе Поколение, skupiony wokół pisma o tej samej nazwie, głoszący solidarność oraz chęć wzajemnej współpracy z generacją ojców w wytworzeniu konstruktywnego programu politycznego. Charakterystyczna dla tego zagadnienia jest polemika na łamach pisma Единство w 1934 roku, odzwierciedlająca różne pozycje ideologiczne przywódców organizacji młodzieżowych. W Czechosłowacji ruch ten reprezentowali m.in.: W.W. Bystrow, M.S. Iljaszewicz i A.A. Wojewodin (Клуб второго поколения), wydający pismo Студенческие годы, na łamach którego publikowano także młodą poezję i prozę rosyjską. 

[6] Бем А.Л.: О прошлом и настоящем, [in:] Меч, bez daty, 1934, Nо. 1-2. 

[7] Бем, А: О критике и критиках [in:] Руль, 29.04.31, No. 3168. 

[8] Газданов, Г.О.: О молодой эмигрантской литературе [in:] Современные записки, кн. 60, 1936, s. 404-408 

[9] Patrz: Шаршун, С.: Магический реализм [in:] Числа, кн. 6, 1932, s. 299-231. Autor nie wyjaśnia niestety związku emigracyjnej literatury rosyjskiej z realizmem magicznym, jak również nie definiuje tego ostatniego. 

[10] Струве, Г.Н.: Творчество Сирина [in:] Россия и славянство, 1930. 

[11] Na ten temat patrz na przykład artykuły i rozdziały poświęcone analizie twórczości Dostojewskiego (i Gogola) w pracach: Тынянов, Ю.: Архаисты и новаторы. Ленинград: Прибой 1929 oraz Бахтин, М.М.: Вопросы литературы и эстетики, Москва: Наука 1975. 

[12] Patrz: Engelking, L.: Vladimir Nabokov, Warszawa: Czytelnik 1989, s.112. W krytyce niemieckiej podobną opinię wyraził A. Luther.: Russische Emigrantendichtung [in:] Die Literatur, No. 12, 1933, s. 146-150. 

[13] Chodzi o artykuł zatytułowany Сирин i opublikowany w czasopiśmie Новь, No. 3, 1930. Opinię Andriejewa przywołuje także Engelking w przytoczonej powyżej mini-monografii. Kursywą oznaczono zacytowany fragment (s. 110). 

[14] Por.: Бем, А.Л.: В защиту читателя [in:] Руль, No. 3232, 16.07.1931. Podobny charakter miało – zdaniem Bema – uznanie przez krytykę emigracyjną utworów Барсуки Leonowa i Зависть Oleszy. 

[15] Берберова, Н.: Курсив мой. Автобиография, Mьnchen 1972. 

[16] Cytuję za Engelking, L.: Op. cit., s. 113. 

top