A.R.Mochola - Kierunki i organizacje polityczne emigracji rosyjskiej w ČSR

Pod względem politycznym rosyjska diaspora była tak różnorodna jak różnorodne było społeczeństwo carskiej Rosji. Dominantami jej czechosłowackej części, w przeciwieństwie do większości innych ośrodków emigracji rosyjskiej w ówczesnej Europie, były raczej nauka i szkolnictwo, niż literatura czy polityka ¹. Nie bez powodu źródła czeskie zwracają uwagę na rolę świadomych działań rządu Czechosłowacji i organizacji pokrewnych, które pomagały Rosjanom i Ukraińcom. 

Zaledwie niewielka część rosyjskich emigrantów uaktywniła się politycznie w Czechosłowacji. Bodaj jedynym elementem politycznym wokół którego można było skupić na początku lat dwudziestych niemal wszystkich emigrantów, była wiara w tymczasowość reżimu bolszewickiego i jego szybkie zniszczenie. 

Aktywność polityczna rosyjskiej emigracji w Republice Czechosłowackiej ograniczała się zatem do członkostwa w różnego rodzaju partiach politycznych, stronnictwach, związkach i klubach. Rzeczywistość, w jakiej znaleźli się rosyjscy emigranci nie pozostawiała im zbyt wielkiego wyboru; większość z nich trapiona była codziennymi problemami i troskami. Ważniejsze od politycznych dysput było zatem znalezienie wystarczająco dobrze płatnej pracy, opłacenie wynajmowanego mieszkania, utrzymanie rodziny. Często była to walka o przeżycie do końca bieżącego miesiąca. Spośród ponad dwudziestotysięcznej diaspory jedynie niewielka jej część udzielała się aktywnie w tego typu organizacjach: 

Było ich tak málo, že většinou tvořili jen vedení různých stran a spolků a mnozí z nich byli členy současně v několika organizacích ². 

Charakter rosyjskich organizacji politycznych w Czechosłowacji istniejących w latach międzywojennych oddaje podział sympatii politycznych, o których była mowa wyżej. Istniały zatem partie, czy też raczej stronnictwa monarchistów, demokratów, eserów, partie chrześcijańskie, agrarne i in. ³ 

Dodatkowym czynnikiem, który wpłynął na ich ewolucję było pojawienie się w drugiej połowie lat dwudziestych oraz w latach trzydziestych nowych, ukształtowanych na bazie emigracyjnej, ruchów społeczno-politycznych (smienowiechowcy, porażeńcy itp.). W ujęciu chronologicznym można zatem dostrzec kilka wyraźnych cezur w formowaniu się rosyjskiej myśli politycznej na emigracji. Okres pierwszy trwający właściwie do schyłku lat dwudziestych to czas ugruntowania się i rewizji niemal wszystkich przedrewolucyjnych stanowisk politycznych. Z jednej strony proces ten wiązał się z wiarą w tymczasowość reżimu bolszewickiego i dyskusjami politycznymi na temat kształtu przyszłego wyzwolonego państwa; z drugiej, w niektórych przypadkach niezwykle ostrą i dogłębną, analizą przyczyn upadku zarówno absolutystycznej monarchii rosyjskiej, jak też niepowodzeń Rządu Tymczasowego. 

Okres drugi, to próba ustosunkowania się do nowej sytuacji politycznej w Europie, związanej z ustabilizowaniem sie reżimu bolszewickiego w Rosji (a więc oddaleniem się wizji rychłego (czy w ogóle) powrotu emigrantów rosyjskich do ojczyzny) oraz wynikającym z tej sytuacji procesem uznawania przez kolejne państwa europejskie rządu bolszewickiego jako politycznego reprezentanta interesów nowej Rosji. Z jednej strony mamy więc do czynienia z niezwykle istotną zmianą w polityce europejskiej wobec rosyjskich bolszewików, z drugiej – z komplikacją sytuacji i statusu politycznego emigrantów rosyjskich w Europie. 

Proces uznania sowieckiej Rosji oraz nawiązywania stosunków dyplomatycznych z rządem bolszewików przebiegał w Europie na przestrzeni kilkunastu lat. Dla porównania rząd polski zmuszony był uznać sowiecką Rosję już w roku 1921, na mocy traktatu ryskiego, w którego ustaleniach znalazł się między innymi zapis o niepopieraniu przez władze Rzeczypospolitej Polskiej jakichkolwiek organizacji, ugrupowań, czy też działań o charakterze politycznym rosyjskiej emigracji w Polsce. Postanowienia traktatu odbiło się między innymi na działalności warszawskiej Rosyjskiej Grupy Politycznej, kierowanej przez B. Sawinkowa. Czechosłowacja uznała Związek Radziecki jako jedno z ostatnich państw europejskich w roku 1934 (9 czerwca). W sposób bezpośredni fakt ten nie wiązał się ze znaczącą zmianą sytuacji emigrantów (poza aspektem finansowym, związanym z coraz większą redukcją subsydiów rządowych), chociaż mamy w tym okresie do czynienia z licznymi naciskami dyplomacji radzieckiej oraz lewicującej opinii publicznej w Czechosłowacji. 

Lata trzydzieste przyniosły znaczące zmiany w rosyjskiej myśli politycznej na emigracji. Bez wątpienia wpłynęło na ten fakt powstanie nowych, dotychczas nie funkcjonujących w rosyjskiej tradycji politycznej kierunków. Ich powstanie wiązało się z dojściem do głosu młodszej generacji aktywnych politycznie emigrantów, którzy nie godzili się na skostniały i nie sprawdzający się od dziesięcioleci układ sił. Ważnymi powodami była również krytyczna sytuacja ekonomiczna w Europie oraz pojawienie się na politycznej mapie kontynentu kierunków skrajnie nacjonalistycznych i faszystowskich. Pojawienie się tych kierunków w życiu politycznym rosyjskiej emigracji związane jest także – szczególnie wobec wydarzeń pierwszych lat II wojny światowej i rozpoczęciem się działań wojennych na terytorium ZSRR w 1941 roku – z kolejnym dylematem, a mianowicie stosunkiem emigrantów do sytuacji, w której zagrożona została państwowość bolszewickiej Rosji. Problem ten po raz kolejny podzielił rosyjską diasporę. 

Po roku 1945 emigracyjna myśl polityczna zmuszona była do rezygnacji z wielu charakterystycznych programów i wizji, które wobec nowego porządku geopolitycznego nie miały szans na przetrwanie i dalszy rozwój.

[1] Patrz: Putna, M.: Rusko mimo Rusko. Dĕjiny a kultura ruské emigrace, d. I-II, Brno: Petrov 1993, I, s. 46. 

[2] Tejchmanová, S.: Rusko v Československu (Bílá emigrace v ČSR 1917-1939). Praha: Panorama dĕjin 1993, s. 21. Patrz także: Tejchmanová, S.: Politická činnost ruské emigrace v Československu v letech 1920-1939. [in:] Slovanský přehled, 1991, č. 4, s. 273-287. Ten sam artykuł, poszerzony o polityczną aktywność emigracji ukraińskiej ukazał się również w zbiorze Veber, V. (ed.): Ruská a ukrajinská emigrace v ČSR v letech 1918-1945, sv. 1, Praha: SDVE/ÚSD FF UK 1993. 

[3] P. Miliukow w swojej dwutomowej pracy Россия на переломе (Paris 1927) dokonuje następującego podziału partii i kierunków politycznych emigracji: 1.) socjaliści-internacjonaliści – skrajnie lewe skrzydła partii S.D. i S.R., którzy dzielili władzę z bolszewikami na początku dyktatury proletariatu; 2.) socjal-demokraci i socjal-rewolucjoniści, członkowie oficjalnych partii S.D. i S.R., których trybuną stały się Социалистический вестник i Революционная Россия; 3.) prawe skrzydła tychże partii – tu należała m.in. grupa eserów skupionych wokół paryskiego pisma Современные записки; 4.) pozapartyjne frakcje socjal-demokratyczne, skupione wokół pism Единство (Plechanow, Potresow i in.) i Заря; 5.) narodowi socjaliści, rozbici na szereg frakcji od lewego po prawe skrzydło; 6.) republikańsko-demokratyczna grupa Партии народной свободы; 7.) Республиканско-демократическое объединение; 8.) Крестьянская Россия (m.in. A.L. Bem); 9.) grupa centrum Партии народной свободы; 10.) politycznie bierne prawe skrzydło tejże partii; 11.) Объединение национально-прогрессивной и демократической русской эмиграции в Югославии; 12.) Национальный Комитет; 13.) Центральное Политическое Объединение (торгово-промышленный союз); 14.) Русское патриотическое объединение; 15.) Высший монархический союз; 16.) skupione wokół pretendenta do tronu rosyjskiego Cyryla kanapowe ugrupowania monarchistyczno-legitymistyczne. Do tego spisu Miliukow nie włącza (o czym zresztą pisze) szeregu niewielkich ugrupowań i organizacji politycznych, których ostateczna liczba wydaje się być nie do określenia nawet w dniu dzisiejszym. Patrz: Милюков, П.: Россия на переломе. т. 2, Антибольшевистское движение, Париж 1927 (szczególnie strony 278-279 i następne).

top